Jakiś czas temu, Epson zaprezentował nam flagowy projektor LS10000, który zapoczątkował całkowicie nowy segment domowych rzutników laserowych. Firma jednak, znana jest przede wszystkim ze świetnych projektorów 3LCD, wykorzystujących klasyczną budowę (z lampą UHP). W dniu dzisiejszym biorę pod lupę EH-TW9300W, czyli następcę bardzo popularnego modelu EH-TW9200. Projektor wykorzystuję powszechną technologię transmisyjną (3 panele LCD HTPS). Producent deklaruje zgodność z technologią Ultra HD i rozdzielczość 4K, uzyskiwaną za pomocą technologii 4K Enhancement. Przetworniki mają fizyczną rozdzielczość 1080p, jednak specjalny element optyczny przesuwa je z dużą szybkością tak, by uzyskać większe zagęszczenie pikseli. W stosunku do swojego poprzednika, udało się także zaimplementować zmotoryzowany zespół optyczny. Oznacza to koniec manualnych regulacji. Zapowiada się ciekawie!
Wygląd
TW9300W jest nieco większy od swojego poprzednika i budzi wrażenie lepiej wykonanego urządzenia. Obiektyw osadzony jest centralnie, a wloty powietrza po bokach.
Projektor jest biały, jednak występuje też wersja czarna, bez “W” na końcu nazwy. To nie jedyna różnica pomiędzy projektorami! TW9300W oprócz kremowo-białej obudowy posiada także bezprzewodowy transmiter obrazu, o którym więcej w kolejnym akapicie. W komplecie dołączono oczywiście niezbędne okablowanie, oraz pilot.
Pilot jest bardzo dobrze wykonany. Pewnie leży w dłoni, a gumowe przyciski z pewnością się nie będą mylić. Jest podświetlany na kolor pomarańczowy. W dolnej części widzimy trzy przyciski do kontroli bezprzewodowego transmitera obrazu. Rozwiązaniem, które bardzo przypadło mi do gustu jest też przycisk “User”, który możemy zaprogramować na jedną z wielu czynności. Możemy na przykład zrobić tak, by przełączał nam między trybem do grania i trybem do oglądania wideo. To świetne rozwiązanie, które chyba po raz pierwszy w historii pozwala wybrać tryb “gra” bezpośrednio z pilota, bez konieczności przedzierania się przez menu obrazu!
Z ewentualnym powieszeniem projektora nie powinno być najmniejszych problemów. Producent przewidział bardzo wiele otworów instalacyjnych.
 |
 |
Projektor jest oczywiście doskonale przystosowany do podwieszania pod sufitem. Polecamy wieszak sufitowy Peerless-AV PRG-UNV ze względu na mikrometryczną regulację.
Wyposażenie i Złącza
Do projektora w wersji “W” (EH-TW9300W) dołączony został transmiter, który pozwala przesyłać bezstratnie obraz (także 4K) na odległość kilku metrów! Tak wygląda urządzenie, który umieszczamy obok naszych źródeł Audio-Video. Pozwala ono na podpięcie aż czterech źródeł obrazu, gdybyśmy na przykład nie mieli amplitunera. Transmiter dostępny jest jako osobne wejście (źródło) w projektorze. Świetne rozwiązanie!
Co więcej, extender posiada także wyjście HDMI, które możemy użyć, by rozdzielić dodatkowo obraz na telewizor. Zwalnia to z potrzeby posiadania amplitunera z dwoma wyjściami, jeśli posiadamy zarówno TV jak i projektor w salonie. Dodano także optyczne wyjście audio by podłączyć np. soundbar, jeśli nie posiadamy amplitunera z HDMI. Jak widzimy producent przewidział wiele scenariuszy projektując transmiter.
Zasięg urządzenia działającego w paśmie 60 GHz, to około 10 metrów. Oczywiście im więcej przeszkód będzie ustawionych na jego drodze, tym trudniej będzie uzyskać stabilną transmisję. Warto zwrócić na to uwagę podczas montażu całego systemu.
Extender jest w stanie przesłać nawet sygnał Ultra HD z HDR. Sprawdziłem – działa. Brawo!
Wróćmy do samego projektora. Na tylnym panelu znajdziemy następujące złącza: USB 2.0 typu A, USB 2.0 Type B (serwisowe), RS-232C, WLAN (opcja), Wyjście wyzwalacza (trigger), Wejście VGA, Wejście HDMI z wtyczką A (2x), w tym jedno z HDCP 2.2, optyczne wejście HDMI, oraz Interfejs Ethernet (1000 Base-T/ 100-Base TX/ 10-Base-T). Wejście optyczne jest ciekawostką, z której implementacją spotykamy się po raz pierwszy w urządzeniu końcowym. Temat jest jednak ciekawy, ponieważ światłowodowy kabel HDMI pozwala na transmisję na odległość aż 300 metrów.
W tym miejscu niestety czeka na nas kubeł zimnej wody – HDMI 1, pomimo, że pracuje w standardzie 2.0a i obsługuje HDCP 2.2, to jest ograniczone do 340MHz. Oznacza to, że pozwala przyjąć rozdzielczości 4Kp60/ 4Kp50 wyłącznie w formacie 8-bit 4:2:0. Nie zapewnia jednak 18Gbps przepustowości, która pozwoliłaby na przykład na wysyłanie 10 bitowego sygnału w takim klatkażu. O konsekwencjach tego ograniczenia napiszę później w sekcji Ultra HD. Od razu jednak napiszę: udało nam się rozwiązać i ten problem dzięki posiadaniu w redakcji wszystkich odtwarzaczy Ultra HD Blu-ray dostępnych na rynku.
Do projektora nie zostały dołączone okulary 3D, jednak można je dokupić w cenie około 270zł (model ELPGS03). Są to okulary aktywne z wbudowanym akumulatorem. Możemy je ładować bezpośrednio z extendera obrazu.
Testy syntetyczne
| Badana cecha: | wynik: |
| Przetwornik obrazu | Epson 3LCD (HTPS) |
| Odświeżanie obrazu | 120Hz |
| Jasność po kalibracji | zoom 2.1x (najbliżej ekranu): 1 010 Lumenów (ECO) / 1 180 Lumenów (Medium) / 1 400 Lumenów (Maximum)
zoom 1.0x (najdalej od ekranu): 700 Lumenów (ECO) / 810 Lumenów (Medium) / 960 Lumenów (Maximum) |
| Kontrast On/Off | 4 500:1 |
| Kontrast ANSI | 190:1 |
| Błędy barw po kalibracji | średnia dE: 0,9 maks. dE: 1,6 |
| Pełna rozdzielczość koloru PC – 4:4:4 (wyraźne czcionki, po podłączeniu PC) | Tak (tylko w trybie Full HD) |
| Poprawna obsługa klatkaży | 24Hz Tak, 50Hz Tak, 60Hz Tak |
| Input Lag (ważne dla graczy, mniej – lepiej) | 27ms (tryb gra), 57ms (PC od kliknięcia myszą), 66ms (z włączonym upłynniaczem) |
| Obsługa 10 bitowego koloru | Tylko Full HD |
Instalacja projektora
EH-TW9300 posiada w pełni zmotoryzowany zespół optyczny, w przeciwieństwie do swojego poprzednika, gdzie ustawień dokonywało się ręcznie. Oznacza to, że wszelkich regulacji położenia, wielkości i ostrości obrazu dokonujemy z pilota. Jest to po pierwsze bardzo wygodne – można stać blisko ekranu i dokonywać precyzyjnych zmian. Po drugie pozwala na używanie ekranu o proporcjach 2,39:1, lub innych i wyświetlanie na nim obrazu bez dodatkowych soczewek anamorficznych. Automatyczny obiektyw z funkcją pamięci pozwala na zapisanie kilku położeń soczewki.
Lens shift działa w przedziale od +/- 96,4% w osi pionowej i +/- 47,1% w poziomej. To ogromny zakres, a jego identyczna wartość w górę i w dół oznacza, że w obranym przez nas miejscu montażu, projektor będzie mógł pracować zarówno w pozycji podwieszonej (do góry nogami) jak i stojąc na półeczce. Oczywiście zakresy, jak zawsze, wykluczają się wzajemnie. Jeśli wiec wykorzystamy maksymalny zakres przesunięcia do góry, to nie będzie już dostępny pełny zakres przesuwania na boki.
 |
 |
Optyka pozwala na rzut w zakresie 1,35 – 2,84:1 (stosunek odległości projektora od ekranu do szerokości obrazu). Oznacza to, że aby wypełnić nasz redakcyjny, 99″ ekran (220cm szerokości), możemy umieścić projektor w odległości od 3 do 6,2 metra. Jak widzimy, wygoda instalacji jest wręcz fenomenalna, a duża odległość maksymalna sugeruje, że projektor jest produktem przeznaczonym do “rasowych” sal kinowych! Pamiętajmy jednak, że im bliżej umieścimy projektor tym większą jasność będziemy w stanie uzyskać. TW9300 będzie tracił około 59% jasności w swej maksymalnej odległości. Takie już są prawa optyki.
Jasność i głośność
TW9300 oferuje trzy tryby pracy lampy: ECO, Medium, oraz Maximum. Z najbliższej możliwej odległości rzutu, jasność lampy (po kalibracji) wyniosła dokładnie 1 010 lumenów w trybie ECO, 1 180 lumenów w Medium, oraz fenomenalne 1 400 lumenów w trybie Maximum. Urządzenie jest bardzo jasne, aczkolwiek muszę zaznaczyć, że testowy egzemplarz miał praktycznie zerowy przebieg, a więc i lampa była nowa. Głośność projektora była niska w trybie Medium i ECO. W prawdzie jego praca nie była tak bezgłośna jak na przykład projektorów Sony, ale na pewno był to lepszy poziom niż JVC RS400/500. W trybie Maximum projektor był już słyszalny. Można by to zaakceptować podczas seansu, pod warunkiem, że odległość urządzenia od głowy będzie większa niż półtora metra.
Jakość optyki
O ile umieścimy projektor prostopadle do ekranu, to jego dalsza instalacja będzie czystą przyjemnością. Bez problemu wycelujemy obrazem w ekran przy użyciu funkcji lens shift i pilota. Po ustawieniu obrazu w naszej redakcji projektor pochwalić się mógł dobrą geometrią obrazu. Narożniki nie “uciekały” o więcej jak centymetr (nieco ponad 0,5% dystorsji). Dolna krawędź była nieznacznie łukowata, ale wykrzywienie to miało także sporo poniżej centymetra. Suma summarum wystarczyło powiększyć obraz tak, by mniej więcej dwa piksele z każdej strony wychodziły na ramę ekranu i nie było widać jakichkolwiek ułomności. Ostrość (na brzegach, a także w centrum ekranu) była na wysokim poziomie. Konwergencja (zbieżność barw RGB) także. Tą drugą można bardzo wygodnie regulować kaskadowo: najpierw wszystkie obszary, następnie brzegi i ostatecznie 16 stref obrazu niezależnie. Poniższe zdjęcie jak zwykle po takiej, podstawowej, regulacji, bez podziału na strefy:
Ostrość obrazu jest na wysokim poziomie w przypadku TW9300, jednak struktura pikseli jest trochę widoczna, ze względu na mniejszy współczynnik wypełnienia niż w panelach odbiciowych (RHTPS, LCoS). Ta informacja jest jednak nieistotna, gdy planujemy wykorzystać funkcję 4K Enhancement, o której więcej w dziale o Ultra HD.
Ustawienia obrazu
Menu obrazu oferuje nam kilka predefiniowanych trybów, które różnią się między sobą.
Zacznijmy od tego, że TW9300 wyposażono w filtr dichroityczny, który automatycznie włącza się i wyłącza w zespół optyczny. Badając widmo światła postaram się wytłumaczyć prostymi słowami o co chodzi. Tak wygląda promieniowanie lampy UHP w trybach: Dynamic, Bright Cinema, oraz Natural. Jak widzimy prawie wszystkie frakcje światła są pokryte. Gdy wejdziemy jednak w tryb Digital Cinema lub Cinema, tor światła przesłaniany jest filtrem. Słychać wyraźne “cyknięcie” w projektorze. Wpływa to znacznie na kompozycję światła. Jak widzimy zostaje ono odfiltrowane tak, że zakresy barw podstawowych są znacznie mocniej odseparowane od siebie.
 |
 |
Jaki w tym cel? Otóż bardziej spiczaste widmo pozwala bardziej selektywnie stymulować receptory w ludzkim oku. W konsekwencji pozwala uzyskiwać znacznie bardziej nasycone kolory (szerszy gamut). Jak już wiemy, w dobie Ultra HD jest to bardzo ważne, ponieważ filmy kodowane są w szerokiej przestrzeni barw – Rec 2020 i mogą przenosić kolory, których dotychczas nie widzieliśmy na ekranach. Filtr dichroityczny jest wymagany by poszerzyć paletę barw – zobaczymy później o ile. Jeśli nęka kogoś pytanie czemu po prostu nie został wbudowany na stałe, to już śpieszę z odpowiedzią. Odfiltrowanie części zakresu to zwyczajnie “zabranie” części światła. Spada zatem jasność projekcji i to całkiem znacznie… aż o 54%! Jeśli więc projektor zapewniał 162cd/m2 jasności na środku ekranu w trybie Naturalnym, to w trybie Kino Cyfrowe luminancja spadnie do 75cd/m2. Między innymi oznacza to, że nie będziemy mogli użyć tak dużego ekranu.
Odejdźmy jednak chwilowo od tych dywagacji i skupmy się na tym, co będzie interesowało potencjalnego nabywcę w pierwszej kolejności – tryb obrazu, który jak najlepiej oddaje intencje autora wideo. W TW9300 jest nim, jak zawsze, tryb Natural. Po jego wybraniu warto udać się jeszcze do zakładki Image Enhancement i wyłączyć funkcje redukcji szumów.
Image -> Image Enhancement-> Noise Reduction -> 0
Image -> Image Enhancement -> MPEG Noise Reduction -> 0
To tyle z podstawowych ustawień. Sprawdźmy jak projektor realizuje swą rolę.
Reprodukcja obrazu
Fabrycznie
 |
 |
| wynik | wynik | ||
| Średnia deltaE barw ze standardowych | 2,7 | maksymalna | 5,6 |
| Średnia deltaE barw ze wzornika | 4,5 | maksymalna | 5,9 |
| Średnia deltaE palety szarości | 4,0 | maksymalna | 6,2 |
Fabrycznie ustawiony tryb Natural chwali się dobrym pokryciem palety barw Rec 709. Mieszanki barw nie są jednak do końca poprawne. Mają one zaniżone nasycenie i kontrastowość, więc obraz wydaje się nieco mniej plastyczny niż być powinien, pomimo, że sama czerń jest dobra. To za sprawą zbyt niskiej gammy – powoduje ona, że odcienie zbyt szybko nabierają jasności. Do ciemnych pokojów projekcyjnych chcielibyśmy utrzymać gammę na referencyjnym poziomie 2,35. Tu zaś jest znacznie poniżej 2,2. Odcienie kolorów są więc nieco zmatowione i obraz trochę mniej atrakcyjny niż mógłby być. Nie zrozumcie mnie jednak źle – projekcja wygląda dobrze, jednak ma kilka elementów wartych dopracowania. Spójrzcie z resztą w galerii przekłamań:
Po kalibracji
 |
 |
| wynik | wynik | ||
| Średnia deltaE barw ze standardowych | 0,7 | maksymalna | 2,1 |
| Średnia deltaE barw ze wzornika | 0,9 | maksymalna | 1,6 |
| Średnia deltaE palety szarości | 1,0 | maksymalna | 2,1 |
Dłuższa sesja kalibracyjne przekłada się na bardzo dobre rezultaty w dziedzinie oddania kolorów. Praktycznie wszystkie próbki udaje się oddać z przekłamaniami, które w zasadzie nie są widoczne gołym okiem. To super wiadomość dla miłośników seansów filmowych. EH-TW9300 posiada bardzo rozbudowane funkcje kalibracyjne, podobnie z resztą jak swój poprzednik. Dopracowano jednak narzędzie do kalibracji charakterystyki jasności (gamma). Teraz jego zakres pozwala uzyskać wartość 2.35 w całym zakresie jasności.
 |
 |
Kalibracja nie wpływa też ujemnie na płynność przejść tonalnych obraz wygląda świetnie. Barwy są technicznie poprawne i cieszą oko. Dla potwierdzenia syntetycznych testów prześledziłem kilka scen dobrze znanych mi filmów i oczywiście nie rozczarowałem się. Odcień skóry był jak żywy, a barwy natury jak za oknem!
Więcej informacji zaczerpnąć można w: Czym jest PROFESJONALNA kalibracja telewizora/projektora
oraz w temacie: Wielki test kalibracji
Skalowanie SD, obróbka cyfrowa
Epson TW9300 kontynuuje tradycję producenta do umieszczania wielu funkcji obróbki cyfrowej. Pozwalają one dobrać bardzo wiele wariantów uwypuklania krawędzi, linii (wąskich, szerokich), oraz innych geometrycznych elementów obrazu. Osobiście jestem zwolennikiem oddawania obrazu z naturalną ostrością, bez sztucznego poprawiania. Miłośnicy dodawania ostrości będą jednak wniebowzięci 
 |
 |
Producent uprościł też nieco wybór ustawień, tworząc gotowe szablony. W moim uznaniu Preset 1 jest najbardziej interesujący, ponieważ działa najłagodniej. Preset 2 jest bardziej agresywny, ale też na pewno przypadnie wielu osobom do gustu.
W kwestii obróbki cyfrowej nie natknąłem się na jakiekolwiek mankamenty, które negatywnie wpływałyby na obraz. Jeżeli chodzi o skalowanie, to tradycyjnie przywołam twierdzenie:
W tym miejscu będę do znudzenia powtarzał, że w dzisiejszych czasach rezultaty skalowania wyglądają niemal identycznie na wszystkich telewizorach i projektorach. Twierdzenie to znalazło potwierdzenie w moim eksperymencie, którego wyniki znajdują się pod tym adresem.
Zwracam też uwagę, że skalowanie nie jest procesem podnoszącym jakość obrazu i materiał HD czy nawet SD generalnie wygląda bardzo podobnie czy to na wyświetlaczu Ultra HD, czy na Full HD. Dopiero treść natywna o wysokiej rozdzielczości pozwala odczuć wyraźną różnicę, jednak pod warunkiem, że widz znajduje się w odpowiedniej odległości od ekranu. Można ją wyliczyć z kalkulatora odległości.
Kontrast i czerń
Ocena kontrastu projektora jest znacznie cięższym zadaniem aniżeli w przypadku wyświetlacza. W tym przypadku dużą rolę odgrywają warunki otoczenia (to ile światła odbija się od ścian i rozświetla czerń na ekranie). Na szczęście w naszej Sali redakcyjnej 95% przedmiotów ma kolor czarny i odbicia są zminimalizowane. To pozwala wydać nam rzetelny werdykt.
Kontrast i czerń nie były nigdy najmocniejszą stroną projektorów reprezentujących technologię 3LCD. Na tym polu ustępowały one modelom wykonanym w technologii R-HTPS, oraz LCoS. Najlepsze modele 3LCD były jednak w stanie konkurować z projektorami DLP. A jak jest z TW9300? Urządzenie to wykorzystuje w prawdzie klasyczne (transmisyjne) panele LCD, jednak są one z roku na rok udoskonalane. Spójrzmy czym może pochwalić się najnowsza konstrukcja w naszej krytycznej procedurze testowej.
| Scena (kontrast między białym kołem, a środkiem białego okręgu) |
Opis sceny | Wynik pomiaru | Scena (kontrast między białym kołem, a środkiem białego okręgu) |
Opis sceny | Wynik pomiaru |
 |
On/off zdolność projektora do wyświetlania naprzemiennie czerni i bieli | 4 500:1 | |
On/off + dynamiczna przysłona zdolność projektora do wyświetlania naprzemiennie czerni i bieli wraz ze wspomaganiem dynamicznej przysłony, która przyciemna czarny obraz | 34 000:1 |
 |
Kontrast ANSI obrazujący zdolność do wyświetlania czerni w bezpośrednim sąsiedztwie jasnych elementów | 190:1 |  |
Kontrast APL 50% Czerń w po środku ekranu przy otoczeniu bielą o powierzchni 50% ekranu | 240:1 |
 |
Kontrast APL 65% Czerń w po środku ekranu przy otoczeniu bielą o powierzchni 35% ekranu | 390:1 |  |
Kontrast APL 80% Czerń w po środku ekranu przy otoczeniu bielą o powierzchni 20% ekranu | 690:1 |
 |
Kontrast APL 90% Czerń w po środku ekranu przy otoczeniu bielą o powierzchni 10% ekranu | 1230:1 |
Bez ogródek powiem, że są to najlepsze wyniki w projektorze 3LCD jakie kiedykolwiek udało mi się zanotować. Brawo! Natywny kontrast On/Off na poziomie 4500:1 jest daleko poza zdolnościami projektorów DLP. W tym najważniejszym aspekcie TW9300 przegonił swoich rywali. Gdyby jednak do stawki wliczyć projektory LCoS to nie jest już tak kolorowo. Bezpośredni rywal – Sony HW65 chwali się na przykład lepszym kontrastem On/Off, aczkolwiek TW9300 ma zaskakująco wysokie (wyższe niż konkurencja) wyniki w scenach mieszanych, gdzie czerń przeplata się z bielą. Możemy zatem liczyć na dobre rezultaty jeśli mamy świetnie zaadaptowane pomieszczenie. Jeśli nie mamy ciemnych ścian to i tak nie skorzystamy z wysokiego kontrastu przez większość czasu, zaś w scenach gdzie czerń dominuje na ekranie będzie ona dosyć dobra.
TW9300 wyposażono także w dynamiczną przysłonę, która ma przygaszać cały obraz właśnie w ciemnych scenach. Jej praca jest cicha. Ponownie brawo! W poprzednim modelu (TW9200) była w zasadzie nieużyteczna przez generowany hałas. Jak widzimy w wynikach, system jest w stanie wygasić czerń dosyć mocno, co powiela kontrast do wartości 34 000:1. Jest jednak małe “ale”. Przysłona aktywuje się praktycznie tylko wtedy, gdy ekran jest całkowicie czarny. Jej działanie nie jest więc płynne. W mojej ocenie mogłaby zaczynać działać gdy na przykład jasność obrazu spada poniżej 20%, a w praktyce włącza się dopiero gdy jest 0% (całkowita czerń). W rezultacie pomaga bardzo rzadko, bez względu na to który tryb działania wybierzemy.
Tak czy inaczej kontrast był na zadowalającym poziomie i obraz cieszył oczy.
Jednolitość obrazu
Redakcyjna odległość od ekranu, wynosząca 3,8m jest bliżej minimalnej odległości rzutu projektora. To oznacza, że urządzenie jest jaśniejsze, ale i może cechować się większymi dysproporcjami na powierzchni obrazu. Montując projektor dalej powinniśmy uzyskać bardziej jednolitą biel. Nawet w tych warunkach wyniki były jednak na satysfakcjonującym poziomie, aczkolwiek dało się dostrzec przebarwienia w różnych częściach ekranu, co jest typową cechą projektorów 3LCD. Okazało się jednak, że TW9300 ma asa w rękawie..
Producent, chyba jako pierwszy w historii, postanowił zaimplementować w swoim projektorze kina domowego funkcję znaną z urządzeń do projekcji wielkoformatowej – kompensację jednorodności.
Obecność tego systemu jest zbawienna dla jednolitości obrazu i po zobaczeniu wyników zacząłem się wręcz zastanawiać czemu każdy producent nie dostarcza takiej funkcji. Spójrzmy tylko jak fenomenalnie poprawiła się jednolitość bieli po kalibracji jednorodności:
Oczywiście można by się kłócić, że obraz nadal nie jest jak kartka papieru, jednak umówmy się – niedoskonałości o takiej skali nikt nie zauważy podczas projekcji. Jedyne co można by jeszcze poprawić to jednorodność jasności. Funkcja bowiem jest w stanie poprawić odcień, ale nie można nią wpłynąć na dystrybucję jasności, a ta jak wiemy nie jest nigdy doskonała w projektorach, co wynika z działania obiektywu. Spadki jasności na brzegach soczewki są jednak na tyle płynne, że do 30-40% nie są przeszkadzające.
| -15% | -11% | -8% | -5% | -12% |
| -12% | -7% | -4% | -2% | -9% |
| -10% | -4% | ref. | -1% | -6% |
| -12% | -2% | 0% | -1% | -6% |
| -20% | -9% | -5% | -6% | -13% |
Spadki jasności podaję bardziej w ramach ciekawostki, bowiem są naturalną cechą optyki i zależą głównie od ustawienia zoom-u. Płynny spadek luminancji od środka do brzegu jest przeważnie niezauważalny nawet gdy dochodzi do 40%. Wygląda to inaczej w telewizorach, gdzie spadek może być gwałtowny.
Obsługa Ultra HD / 4K
Czas na najciekawszy akapit w teście: Ultra HD, którym producent chwali się od samego początku! Zacznijmy zatem od podstaw – fizyczna rozdzielczość projektora to 1920×1080. Wykorzystując jednak optyczny system 4K Enhancement, projektor jest w stanie podzielić każdy piksel na cztery i uzyskać rozdzielczość Ultra HD (3840×2160). Mechanizm działania opisałem szerzej w teście LS10000. Pozwolę sobie zacytować:
System 4K Enhancement polega na rysowaniu co drugiej klatki przesuniętej o 0,5 piksela w prawo i w dół względem oryginalnej. Przy 120Hz odświeżaniu obrazu jest to możliwe do wykonania bez widzialnego efektu migotania. Tego typu fizyczne przesuwanie obrazu jest zaś możliwe dzięki wykorzystaniu tzw. zjawiska dwójłomności światła. W torze optycznym projektora zastosowano odpowiedni polaryzator, oraz soczewkę przesuwającą obraz w zależności od kierunku polaryzacji światła. Takie samo zjawisko można zaobserwować w naturze po przejściu spolaryzowanego światła przez niektóre minerały, np. Kalcyt:
A tak wygląda to w projektorze:
Dzięki przesunięciu jednej klatki względem drugiej możliwe jest wyrysowanie teoretycznie czterokrotnie większej liczby pikseli. Testowany projektor może zrobić to zarówno dla sygnału Full HD, skalując go do Ultra HD, jak i przyjąć natywnie sygnał UHD i postarać się go wyświetlić odwzorowując jak najwięcej detali.
Metoda ta ma oczywiście pewne ograniczenia. Po przesunięciu piksele przecież częściowo się na siebie nakładają. Wobec tego przy najbardziej kontrastujących przejściach poprawa jest marginalna, na przykład jednopikselowe linie w rozdzielczości Ultra HD będą wyświetlone jako lekko migoczący szare pole. Testy wykazały jednak, że w mniej wymagających sytuacjach, system jest w stanie poradzić sobie porównywalnie do natywnego przetwornika Ultra HD (w którym obraz jest i tak nieco rozmyty przez ograniczone możliwości optyki projektora). Zobaczmy więc jak radzi sobie z rozdzielczością Epson TW9300.
| Parametry sygnału, ustawienia projektora | Scena 1 | Scena 2 |
| Kadr z filmu powiększony do 250% |  |
 |
| Sygnał 4K, Image Preset: Off (bez wyostrzania) |  |
 |
| Sygnał 1080p, 4K Enhancment: On, Image Preset: Off (bez wyostrzania) |  |
 |
| Sygnał 1080p, 4K Enhancment: Off, Image Preset: Off (bez wyostrzania) |  |
 |
Po dokładnym prześledzeniu powyższych zdjęć, szczególnie w konfrontacji z oryginalnym kadrem powiększonym w programie graficznym nasuwać się może tylko jeden wniosek – system 4K Enhancement działa i spisuje się bardzo dobrze! Widać wyraźny wzrost ilości detali po podaniu natywnego sygnału 4K na projektor. Detali, które nie mogą być odtworzone poprzez sztuczne skalowanie do 4K sygnału 1080p, czy tym bardziej bez żadnego skalowania. Dla mniej spostrzegawczych czytelników jeszcze jeden obrazek dla uzupełnienia:
Na framugach okien wyraźnie widać linię, która jest na oryginalnym zdjęciu i którą jest w stanie wyświetlić projektor przyjmując sygnał 4K. Ogromnym atutem funkcji jest także znacznie zmniejszenie siatki pikseli, która na przetworniku użytym w projektorze jest wyraźnie widoczna. Sugerowałbym więc używać 4K Enhancement przez cały czas. Na sygnale full hd najlepiej z lekkim wyostrzeniem (np. Preset 1), zaś na materiałach natywnych może być bez obróbki. Tam można zaobserwować wyższą rozdzielczość niż Full HD i na pewno nieuczciwe byłoby umniejszanie TW9300 tylko dlatego, że posiada przetwornik obrazu o niższej rozdzielczości. Liczy się efekt końcowy, a ten jest zaskakująco dobry, szczególnie jeśli porównamy dodatkowo powyższe zdjęcia ze zdjęciami z projektora o natywnym panelu LCoS 3840×2160. Test takowego znajdziecie na portalu 
Sprawdźmy teraz jak TW9300 radzi sobie w pozostałych kwestiach związanych z Ultra HD, które de facto są jeszcze ważniejsze niż sama podwyższona rozdzielczość – mowa o HDR i szerokiej palecie barw.
| Cecha | Wynik |
| Certyfikat Ultra HD Premium | n.d. |
| Pokrycie szerokie palety barw DCI / Rec 2020 | 99%/80% (tryb Kino Cyfrowe) 89%/65% (tryb Naturalny) |
| Obsługa rozdzielczości 3840×2160@60Hz 4:4:4 | NIE |
| Wsparcie dla Dolby Vision | NIE |
| Poprawne odtwarzanie testowego kanału SAT UHD | n.d |
| Wsparcie dla plików UHD z kodekiem HEVC | n.d |
| Obsługa YouTube w 4K | n.d |
| Kompatybilność z HDCP 2.2 | TAK – HDMI 1 |
| Obsługa Ultra HD z wbudowanych tunerów | n.d. |
Producent deklaruje, że projektor jest w pełni gotowy zarówno na jedno jak i na drugie dobrodziejstwo Ultra HD. W menu znajdziemy jawnie zdefiniowane ustawienia związane z paletą barw i HDR’em:
 |
 |
Jakość efektu HDR
Zacznijmy od omawiania HDR’a. O ile w świecie telewizorów jest to znacznie prostsze (a i tak skomplikowane!), tak w przypadku projektorów nie ma w zasadzie żadnych klarownym norm mówiących o tym w jaki sposób efekt miałby być oddawany. Jedyne co w branży jest ustalone to jasność HDR w kinach Dolby Cinema – na poziomie 150cd/m2, co jest trzykrotną jasnością kina SDR (48cd/m2). Treści trafiające w nasze ręce na płytach Ultra HD Blu-Ray nie mają jednak i nie będą miały nic wspólnego z materiałami przeznaczonymi dla branży profesjonalnej. W jaki sposób ma projektor oddać więc ponadnormatywne jasności treści HDR? Niektóre autorytety z branży (np. Steve Shaw z firmy Light Illusion) twierdzi, że należy zastosować 10-krotny mnożnik. To co miałoby mieć na telewizorze 1 000cd/m2, na projektorze powinno mieć 100cd/m2. Efekt o jasności 1 500cd/m2 – 150cd/m2 i tak dalej. Osobiście nie uważam by była to dobra opcja, ponieważ dotychczasowe 48cd/m2 było dwu, lub dwu-i-pół krotnością jasności telewizora dedykowanej do ciemnych pomieszczeń (100-120cd/m2). Myślę, że sensownym byłoby dzielić jasność filmu przez trzy, czy może cztery i nie więcej. Zobaczmy teraz jak podeszli do tematu inżynierowie z Epsona tworząc cztery presety do wyświetlania treści HDR.
Na powyższym wykresie żółta linia definiuje nam pożądaną jasność telewizora, idącą w górę aż do 55% jasności całkowitej – w tym bowiem miejscu kończy się zakres do 162cd/m2, które zostało zmierzone szczytowo na projektorze. TW9300 jak już wspomniałem, nie powinien jednak trzymać się tej normy, ponieważ projekcja odbywa się na znacznie większym ekranie niż TV, więc nie potrzeba aż tak dużych natężeń świetlnych (byłyby wręcz niepożądane). Projektor dzieli jasność i przesuwa zakres oddawanych detali. Najjaśniejsza linia na wykresie to tryb HDR Mode 1, najciemniejsza to HDR mode 4.
Jak zatem widzimy, w trybie 1 projektor pracuje najjaśniej, jednak obcina detale już przy jasności 500cd/m2. Oznacza to, że wszystkie detale, które miałyby mieć wyższą jasność, będą zlewały się w jednolitą plamę. W trybie drugim wyświetla już do 1 000cd/m2, jednak obraz jest całościowo ciemniejszy – by wygenerować miejsce dla większej ilości stopni jasności. Analogicznie tryb 3 przesuwa granicę aż to 5000cd/m2 (czyli de facto wyżej niż jakikolwiek obecnie telewizor), zaś tryb 4 oddaje całą paletę jasności jakie przewidział standard HDR. Zanim opiszę jak wygląda obraz zobaczmy jaką jasność oferuje właściwie projektor:
| Tryb | Wynik |
| Skalibrowany tryb Natural/Dynamic/Bright Cinema | 162cd/m2 |
| Skalibrowany tryb Cinema/Digital Cinema | 75cd/m2 |
Spadek jasności w trybach z poszerzonym gamutem jest oczywistą rzeczą, ze względu na filtr dichroityczny, który pochłania pewną, znaczną, część światła, co opisałem na wstępnie testu. Przyjmijmy zatem, że oglądamy w trybie Natural, by cieszyć się jak najlepszym efektem HDR. Jak nietrudno się domyślić, w trybie HDR 3, oraz 4 obraz jest będzie po prostu zbyt ciemny i nieatrakcyjny, ponieważ stosunek jasności filmu zamiast optymalnego 3 – 4 : 1 wynosi… 62 : 1 w przypadku pierwszym i 31 : 1 w przypadku drugim. Tak oglądać się nie da. Tryb 2 i 1 są znacznie ciekawsze i użyteczniejsze. Stosunek wynosi w nich kolejno 6 : 1 i 3 : 1.
| Tryb HDR 1 – obraz jasny i atrakcyjny, jednak ginie dużo detali w światłach | Tryb HDR 2 – znacznie więcej detali w blaskach, jednak obraz jest trochę zbyt ciemny |
 |
 |
Oglądając kolejne materiały HDR nie mogłem się jednoznacznie zdecydować, który z trybów wybrać. Nadmienię jeszcze, że projektor ma możliwość auto wyboru i wybiera tryb 2 jeśli z odtwarzacza wychodzą metadane deklarujące maks. jasność efektów na poziomie 4000cd/m2. W tym trybie obraz był jednak trochę zbyt ciemny. Stosunek 6 : 1 jest moim zdaniem zbyt wysoki, niemniej efekt HDR dało się odczuć wyraźnie i ilość detali w blaskach była zadowalająca! Przy trybie HDR 1 można było uzyskać atrakcyjniejszy (pod względem jasności całkowitej) obraz, jednak miał on zbyt mało detali w blaskach. Tak źle i tak niedobrze, a może po prostu zbyt wiele wymagam
Odwzorowanie obrazu z szeroką paletą barw (Rec 2020/DCI)
Jak widzicie, szeroka palecie barw niestety nie idzie w parze z HDR, ponieważ uzyskanie lepszego pokrycia wymaga zabrania aż 55% jasności, która jest bardzo potrzebnej do HDR’a. Przeprowadziłem zatem dwie analizy mapowania kolorów – w trybie naturalnym z wyższą jasnością, oraz trybie kino cyfrowe z bogatszym gamutem:
| Tryb: Natural,
Pokrycie DCI: 89%, Jasność: 162cd/m2 |
Tryb: Digital Cinema,
Pokrycie DCI: 99%, Jasność: 75cd/m2 |
 |
 |
Mapowanie barw jest bardzo dobre zarówno w trybie z wąskim gamutem (wręcz lepsze) jak i w wariancie poszerzonym. Oba wykresy powstały oczywiście po adekwatnej kalibracji do Ultra HD. Osobiście wybieram więc tryb Naturalny. Ponad dwukrotnie wyższa jasność i, i tak bogata paleta barw, przeważają nad dodatkowymi 10% pokrycia kolorów. W skalibrowanym do Ultra HD trybie Naturalnym oddanie barw było zdecydowanie zadowalające. Nieco gorzej tylko ze stopniowaniem jasności, jak opisałem w poprzednim akapicie.
Obsługa Ultra HD przy braku HDMI 18Gbps
Jak wspomniałem we wstępie, projektor posiada złącze HDMI w standardzie 2.0 level B, które nie zapewnia 18Gbps przepustowości. Wiążą się z tym pewne ograniczenia związane z możliwymi formatami, jakie urządzenie może przyjąć. Chip HDMI projektora zapewnia 10,2Gbit pasmo. W grę wchodzą więc formaty Ultra HD z HDR, ale nie w 60/50Hz. Gdy spróbujemy taki podać na przykład z Panasonic’a DMP-UB900, to odtwarzacz automatycznie przełączy sygnał w okrojony format 4:2:0 8 bit, pomimo, że w menu pozostanie teoretycznie wybrane 4:4:4. Podobnie po podłączeniu komputera i ustawieniu na karcie graficznej rozdzielczości 2160p60, jedyne co będziemy mogli podać to format 4:2:0/8bit (na szczęście przy grach nie ma to większego znaczenia).
Wynikają z tego pewne ograniczenia związane ze współpracą z odtwarzaczami Ultra HD. W pasmo 10,2Gbit nie ma problemu zmieścić się nawet z najbogatszym formatem 4:4:4 12 bit, o ile odświeżanie wynosić będzie maksymalnie 24Hz. Teoretycznie nie ma więc problemu, bo przecież filmy do tej pory zawsze miały 24 klatki. Niestety nie każdy odtwarzacz działa w takiej sytuacji bezproblemowo. Samsung BD-KU8500 przykładowo odmawia współpracy i degraduje sygnał do postaci 8 bit bez HDR i szerokiej palety barw. Xbox One S też nie chce podać treści HDR.
Bezproblemowo natomiast zadziała Panasonic DMP-UB900/UB700, ale tylko przy odpowiedniej ręcznej konfiguracji! Należało ustawić rozdzielczość na 4K, wyjście 4K 60/50Hz na format 4:2:0, a pozostałe formaty (24/25/30Hz) na 4:2:2. Poprawna konfiguracja przedstawiona jest poniżej:
 |
 |
Przy takim ustawieniu, udało się wreszcie uzyskać upragnione Ultra HD wraz z 10 bitowym (extrapolowane do 12 bit na wyjściu) HDR, oraz paletą barw Rec 2020. Projektor bezproblemowo wykrył metadane i wszedł w odpowiedni tryb obrazu. Dla filmu “Smerfy 2” (masterowanego na wyświetlaczu Dolby Pulsar – 4000cd/m2) był to tryb HDR2. Przestrzeń kolorów przełączyła się na Rec 2020 w menu, aczkolwiek tryb obrazu został niezmieniony (nie włączył się filtr dichroityczny). To dobrze, że odnośnie tego ostatniego, użytkownik sam może zadecydować. Ja osobiście poświęcę kilkanaście procent pokrycia szerokiej palety, dla znacznie lepszego efektu HDR.
Podsumujmy zatem powyższe spostrzeżenia. TW9300W świetnie wspiera Ultra HD, jednak do poprawnego działania wymaga odpowiedniego odtwarzacza Ultra HD Blu-ray. Zdecydowanie nie nadaje się do tego Xbox One S, ani Samsung BD-KU8500, przynajmniej w tej chwili, gdy firmware po wykryciu ograniczonego chipu projektora decyduje się na konwersję filmów do SDR i wąskiej palety barw. Polecam parować TW9300W z Panasonic DMP-UB900, lub nadchodzącym UB700 (będzie w atrakcyjnej cenie!). Jak zachowają się nadchodzące odtwarzacze, od pozostałych producentów (np. Sony czy Oppo) pozostaje niestety zagadką.
Odwzorowanie ruchu
Epson TW9300 poprawnie przyjmuje i wyświetla trzy główne klatkaże (24p, 50p i 60p), w których rejestrowany jest obraz. Oznacza to, że klatki obrazu są wyświetlane z równymi odstępami czasu, a więc nie są wprowadzane jakiekolwiek zaburzenia płynności w postaci mikroprzycięć. Sposobem na poprawę ostrości ruchu (np. przy transmisjach sportowych), oraz płynności (w filmach) jest system poprawy płynności (“upłynniacz”). Regulacja systemu, w nowym projektorze jest dosyć prosta – sprowadza się do wybrania jednego z czterech ustawień funkcji “Frame Interpolation”
| Ustawienia telewizora | Informacje | Obraz postrzegany w ruchu | |
| Frame Interpolation: Off / Low | Smużenie:
duże Maksymalna jasność: 162cd/m2 |
Powielenie krawędzi:
brak Poprawa płynności filmów (24p): brak |
 |
| Frame Interpolation: Normal / High | Smużenie:
umiarkowane Maksymalna jasność: 162cd/m2 |
Powielenie krawędzi:
brak Poprawa płynności filmów (24p): bardzo silna (efekt teatru) |
 |
Jak widzimy, TW9300 wraz ze swoim 120Hz przetwornikiem i systemem “upłynniacza” jest w stanie zapewnić niezłą ostrość w ruchu. Jest ona równie dobra przy ustawieniu Frame Interpolation Normal, co High. Nie napiszę tu jednak więcej słów zachwytu, ponieważ sprawność jest taka sama jak w innych 120Hz projektorach i generalnie trochę w tej materii brakuje do np. telewizorów. Żadna marka czy model nie oferuje jednak niczego więcej.
Niestety trochę gorzej radzi sobie upłynniacz w przypadku filmów. Ustawienie Low niewiele wnosi, a Normal i High dają już teatralną nadpłynność obrazu. Niektórym przypadnie to do gustu, jednak większość będzie pewnie musiała blokować system przed każdym seansem filmowym. Co też ważne upłynniacz staje się nieaktywny po włączeniu funkcji 4K Enhancement. Nie działa także przy podaniu sygnału 4K!
Technologia 3D
Do projektora możemy dokupić wygodne i lekkie okulary 3D. Projektor pracuje w technologii aktywnej. 120Hz praca przetwornika zapewnia stabilny, niemigoczący obraz.
Granie na konsoli i PC
Input lag
W trybie, który skalibrowałem – Natural, lag był zachwycająco niski bez żadnych dodatkowych zabiegów. Wzrósł dopiero po włączeniu upłynniacza (do 66ms).
W projektorze znajdziemy dodatkowo ustawienie “Image Processing”, jednak jak się okazuje nie wpływa ono na input lag, jedynie co robi to wyłącza permanentnie upłynniacz, co można także zrobić ręcznie. Wyniki są wtedy jak poniżej:
| Konsola / PC | W jaki sposób dokonano pomiaru? | Wynik |
 |
Leo Bodnar Lag Tester – odwzorowuje input lag podczas używania konsoli do gier |
27 ms |
 |
Całkowity czas upływający od kliknięcia myszą do reakcji na ekranie | 57 ms |
Widzimy, że input lag jest wręcz fenomenalny! 27 milisekund to wynik, który pozwoli na rozgrywkę na najwyższym poziomie nawet najbardziej wymagającym graczom.
Współpraca z komputerem PC
Uzyskanie wyraźnych kolorowych czcionek nie stanowi najmniejszego problemu. Chroma 4:4:4 reprodukowana jest przez cały czas i nie wpływa na input lag. Oczywiście tylko w rozdzielczości 1080p, ponieważ 2160p w 4:4:4 nie da się fizycznie podać ze względu na ograniczenia złącza HDMI w projektorze.
Praca w Ultra HD jest przyjemna, nawet niewielki czarno-biały tekst jest dosyć wyraźny. Tak dobrze radzi sobie funkcja 4K Enhancement.
Podsumowanie i ocena
Podsumowując więc EH-TW9300W jest mocną propozycją od Epsona, która na pewno znajdzie wielu zwolenników. Projektor jest realnym zagrożeniem dla produktów innych marek w tym segmencie cenowym. Ośmielę się na stwierdzenie, że jest to najlepszy na chwilę obecną projektor do Ultra HD…
Plusy:
- Efekt rozdzielczości bliski natywnemu 4K – doskonała funkcja 4K Enhancement
- Wsparcie dla HDR i szerokiej palety barw z prawdziwego zdarzenia!
- Bardzo wysoka jasność projektora
- Rewelacyjne oddanie barw, szczególnie po profesjonalnej kalibracji
- Dobra czerń i kontrast, najlepsza w klasie projektorów 3LCD
- Dynamiczna przysłona, która pozytywnie wpływa na czerń i jest cicha w działaniu
- Spora elastyczność w instalacji projektora – w pełni zmotoryzowany zespół optyczny (zoom, lens shift, focus)
- Pamięć obiektywu umożliwiająca zastosowanie ekranu w formacie kinowym (2,39:1)
- Bardzo dobra, elektronicznie kompensowana, jednorodność obrazu
- Technologia 3D 120Hz
- Satysfakcjonująca ostrość ruchomego obrazu
- Cicha praca urządzenia
- Bardzo niski input lag i chroma 4:4:4 – świetna wiadomość dla graczy
Minusy:
- Upłynniacz mógłby działać lepiej w filmach
- Upłynniacz nieaktywny przy sygnale 4K lub skalowaniu do 4K
- Brak okularów 3D w zestawie
Cena: Epson EH-TW9300 14 499zł / EH-TW9300W 16 199zł
Sprzęt do testów dostarczyła firma Epson
Przeczytaj artykuł odnośnie ocen oraz wyróżnień na HDTVPolska.com:
(13580)